ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ
ਜਿਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸਫੋਰਡ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਦਾਦਾ ਭਾਈ ਨੌਰੋਜੀ ਇੰਗਲੈਂਡ
ਵਿੱਚ “ਇੰਡੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ” ਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ | ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ
ਸਾਰੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਬੈਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਸਨ 1905 ਈ. ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵੰਡ
ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਾਈਕਾਟ ਅੰਦੋਲਨ ਜੋਰਾਂ ਤੇ ਚੱਲ ਪਿਆ | ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ
ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਦੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਖਬਰਾਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਪੜ੍ਹਦੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ
ਖੂਨ ਖੋਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਸੀ | ਉਹਨੀਂ ਦਿਨੀ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੇਸ਼
ਨਿਕਾਲੇ ਦੀ ਖਬਰ ਸੁਣਕੇ ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ | ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ
ਨਫ਼ਰਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ | ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ
ਵਜੀਫਾ ਵੀ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਿਆਕਤ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ
ਦੇ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਵਜੀਫਾ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਲਵੋ ਪਰ
ਪੜ੍ਹਾਈ ਨਾ ਛੱਡੋ | ਤੁਹਾਡੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਸਾਰਾ ਖਰਚ ਅਸੀਂ ਚੁੱਕਾਂਗੇ | ਪਰ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਆਪਣੇ
ਇਰਾਦੇ ਦੇ ਪੱਕੇ ਰਹੇ | ਇਹਨਾਂ ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੰਦਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਆਮ ਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਰਮਾ ਦੁਆਰਾ
ਸਥਾਪਤ “ ਇੰਡੀਆ ਹਾਉਸ ” ਭਾਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆ ਦਾ ਅੱਡਾ ਸੀ | ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਅਤੇ ਵੀਰ ਸਾਵਰਕਰ
ਜਿਹੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵੀ ਉੱਥੇ ਆ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ | 10 ਮਈ , 1907 ਈ. ਨੂੰ ਉੱਥੇ “1857 ਦਾ ਗਦਰ ਦਿਵਸ ” ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਝੰਡਾ ਵੀ
ਫਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ | ਉਸ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ ਸਨ | ਹੋਲ੍ਹੀ-ਹੋਲ੍ਹੀ ਉਹ
ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ-ਚੜ੍ਹਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪਏ | ਜਦੋਂ ਇੰਡੀਆ ਹਾਉਸ ਵਿੱਚ
ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸਾਵਰਕਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ
ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਤਰਤਾ ਵੱਧ ਗਈ |
ਜਦੋਂ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ
ਨੇ ਵਜੀਫਾ ਠੁਕਰਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਉਹ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਸਨ |
ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਤਿੱਖੀ ਨਜ਼ਰ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ | ਇਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤ ਆਏ |
ਭਾਰਤ ਆ ਕੇ ਉਹ ਪੂਨਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਨੂੰ ਮਿਲੇ | ਤਿਲਕ ਦੀ ਸਲਾਹ ਤੇ ਉਹਨਾਂ
ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ | ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੋਪਾਲ
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਗੋਖਲੇ ਵੀ ਆ ਕੇ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ “ ਸਰਵੈਂਟ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਸੋਸਾਇਟੀ ” ਨਾਲ ਜੁੜ੍ਹਣ
ਦਾ ਸੁਝਾਉ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸੁਝਾਉ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆਂ | ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਉਹ “ ਮਾਡਰਨ
ਰਵਿਊ ” ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਲਿੱਖ ਕੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਜਾਗ੍ਰਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ | ਸਨ 1908 ਈ. ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਖੁਦੀਰਾਮ ਬੋਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਲਾਲਾ ਜੀ
ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਹੋਇਆ | ਉਹਨਾਂ ਨੇ “ ਮਾਡਰਨ ਰਵਿਊ ” ਵਿੱਚ ਖੁਦੀਰਾਮ ਬੋਸ ਦੀ ਬਹਾਦੁਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਭਗਤੀ ਦੀ
ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ | ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਉੱਤੇ ਵੀ ਰਾਜਦ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁੱਕਦਮਾ
ਚਲਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੇ ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ | “ ਮਾਡਰਨ ਰਵਿਊ ” ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ
ਅੰਗਰੇਜ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਖੁੱਲਕੇ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ | ਇਸਤੇ ਸਰਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ
ਯੋਜਨਾਂਵਾਂ ਬਨਾਉਣ ਲੱਗੀ | ਇੱਕ ਦਿਨ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਨੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ
ਬੁਲਾਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ,” ਤੁਹਾਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਗਿਰਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇਗਾ | ਮੇਰੀ ਰਾਏ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲ੍ਹੇ ਜਾਓ |”
ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ
ਆਪਣੇ ਲਾਹੌਰ ਵਾਲੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਕੰਮ ਮਾਸਟਰ ਅਮੀਰ ਚੰਦ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਕੰਮ ਵੱਲੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ
ਹੋ ਗਏ | ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੇ ਉਹ ਕੋਲੰਬੋ ਗਏ , ਫਿਰ ਇਟਲੀ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾ
ਪਹੁੰਚੇ | ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅਖਬਾਰ “ ਵੰਦੇ ਮਾਤਰਮ ” ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ
| ਪੈਰਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੇ ਯੂਰਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ | ਕੁਝ
ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਹ ਇਕਾਂਤ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਮਾਰਟਿਨ ਦੀਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰਹੇ ਸਨ | ਉਹਨਾਂ
ਦਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਵੀ ਲਾਮਾਰਟਿਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ | ਉੱਥੇ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ
ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ | ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਤੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਹੋਨੋਲੂਲੁ ਵੀ ਗਏ | ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ
ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨਿਆ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਹੀ ਬੁਲਾ ਲਿਆ | ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨਿਆ ਵਿੱਚ
ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ |
ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਅਤੇ ਭਾਈ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ | ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਰਾਹੀਂ
ਕੁਝ ਪੈਸਾ ਇੱਕਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਅਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨਿਆ ਬੁਲਾਉਣ ਦੀ
ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ | ਲਾਲਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਮਰੀਕੀ
ਅਖਬਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੇਖ ਲਿਖਦੇ | ਆਪਣੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਚਰਚਿਤ ਹੋ
ਗਏ ਸਨ | ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੀ ਲਿਆਕਤ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਟੈਨਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦਾ
ਪਦ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ | ਉੱਥੇ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਸਨ | ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਉਹ ਕੋਈ ਵੇਤਨ
ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੈਂਦੇ | ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧਦੀ ਦੇਖ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ
ਸਰਕਾਰ ਚਿੰਤਾ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਈ | ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਗੁਪਤਚਰ ਲਗਾਤਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਉੱਪਰ ਨਜ਼ਰ
ਰੱਖਣ ਲੱਗੇ | ਸਟੀਲ ਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਗੁਪਤਚਰ ਨੇ ਲਾਲਾ ਜੀ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ
ਅੰਗਰੇਜ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਕੋਲ ਭੇਜ ਦਿੱਤੀ | ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ – “ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਅਰਾਜਕਤਾ
ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਉਕਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਮਰੀਕੀ ਜਨਤਾ ਵਿੱਚ ਅੰਗ੍ਰੇਜੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਅਤੇ
ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ | ” ਸੈਨਫ੍ਰਾਂਸਿਸਕੋ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ
ਹੀ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੇ “ ਗਦਰ ” ਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹਫਤਾਵਾਰ ਅਖਬਾਰ ਕਢਿਆ | ਅਮਰੀਕਾ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ
ਵਿੱਚ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਅਖਬਾਰ ਸੀ |
_________________________________