ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ
ਮੰਜੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਸਥਾਨ ਹੈ |ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ
ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ | ਇਸ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਨੀਹਾਂ ਹੋਰ ਪੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ
ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ |
ਮੰਜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦੀ ਅਰਥ
ਚਾਰਪਾਈ ਹੈ | ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਆਪਣੇ ਅਨੁਆਈਆਂ ਨੂੰ ਮੰਜੀ
ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ | ਉਥੋਂ ਹੀ ਮੰਜੀ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ |
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ
ਕੀਤੇ , ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੰਜੀਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | ਇਹਨਾਂ ਮੰਜੀਆਂ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ
ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਆਈ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਦੇ ਅਤੇ
ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਮੰਜੀਆਂ ਪੈ ਗਿਆ |
ਮੰਜੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖੀ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਸੁੱਚਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਆਈਆਂ
ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪਰੋਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ |
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ
ਨੇ ਜਿਲ੍ਹਾ ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਐਮਨਾਬਾਦ ਦੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪਹਿਲੀ ਮੰਜੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ | ਇਸ
ਮੰਜੀ ਦਾ ਮੁਖਿਆ ਆਪ ਨੇ ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ | ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ
ਆਪਣੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਸਮੇਂ ਕਈ ਮੰਜੀਆਂ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ | ਤੁਲੰਬਾ ਵਿਖੇ ਸੱਜਣ ਠੱਗ ਨੂੰ ਅਤੇ ਬਨਾਰਸ
ਵਿੱਚ ਚਿਤਰਦਾਸ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਮੰਜੀਆਂ ਦਾ ਮੁਖਿਆ ਥਾਪਿਆ | ਮੰਜੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ
ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ | ਗੁਰੂ
ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪ ਵਡੇਰੀ ਉਮਰ ਦੇ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਨਹੀਂ ਜਾ
ਸਕਦੇ ਸਨ | ਇਸ ਲਈ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਕਈ ‘ ਮੰਜੀਆਂ ’ ਜਾਂ ਧਰਮ
ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ | ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ “ਮੰਜੀ ਪ੍ਰਥਾ” ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ | ਗੁਰੂ
ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਇਲਾਕੇ ਨੂੰ 22 ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ
ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ | ਹਰ ਭਾਗ “ਮੰਜੀ”
ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਸੀ | ਹਰ ਮੰਜੀ ਦਾ ਇਕ ਮੁਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ , ਜੋ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਾਫੀ
ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਸੁੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ | ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੰਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧ ਦੇ
ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ | ਮੰਜੀ ਦਾ ਮੁਖਿਆ ਗੁਰੂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੰਜੀ
ਸਬੰਧੀ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤਾਈੰ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ | ਸਾਰੀਆਂ “ ਮੰਜੀਆਂ ”
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ | ਹਰ
ਮੰਜੀ ਵਿੱਚ ਲੰਗਰ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਸੀ | ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਸੀ | ਹਰ
ਮੰਜੀ ਦਾ ਖਰਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਾਨ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਸੀ |
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰੋਵਰਾਂ
ਅਤੇ ਮੰਦਿਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਧਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜਰੂਰਤ ਸੀ | ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮੰਜੀਆਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾ
ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ , ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਸੰਦਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਮਸੰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਪਾਸੋਂ ਧਨ ਵੀ ਇੱਕਠਾ
ਕਰਦੇ ਸਨ , ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਇਸ ਨਾਲ ਮੰਜੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਥਾ ਨੇ ਲੈ
ਲਈ , ਜਿਸਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ | ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਸੰਦ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ
ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਮਕਸਦ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਗਲਤ ਰਸਤੇ ਤੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ |
ਸ੍ਰੋਤ : ਹਿਸਟਰੀ
ਆਫ ਪੰਜਾਬ ( ਲੇਖਕ ਸ਼ਿਵ ਗਜਰਾਨੀ )
_________________________________________________