ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਅਤੇ ਸ਼ੂਨਤਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ | ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਿ ਪੂਰਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਸੀ | ਪਰ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਦੁਨੀਆ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਰਜ਼ਦਾਰ ਹੈ | ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਫਰ ਹੈ | ਪਰ ਇਹ ਜ਼ੀਰੋ ਦਾ ਚਮਤਕਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਤੋਂ ਦਸ, ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ, ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲੱਖ ਤੱਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ | ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੰਬਰ ਨਾਲ ਗੁਣਾ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਵੰਡ ਕੇ, ਨਤੀਜਾ ਜ਼ੀਰੋ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ. ਭਾਰਤ ਦੇ 'ਜ਼ੀਰੋ' ਨੂੰ ਅਰਬ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ, 'ਸਿਫ਼ਰ' (ਅਰਥ-ਖਾਲੀ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਇਸਨੂੰ ਲਾਤੀਨੀ, ਇਤਾਲਵੀ, ਫ੍ਰੈਂਚ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਚ 'ਜ਼ੀਰੋ' ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
ਬਖਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਖਰੜਾ ਅਤੇ ਜ਼ੀਰੋ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ :-
ਬੌਡੈਲਿਅਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ (ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ) ਨੇ ਬਖਸ਼ੇਲੀ ਖਰੜੇ ਦੇ ਕਾਰਬਨ ਡੇਟਿੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਮਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਹੈ | ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਠਵੀਂ ਸਦੀ (800 ਈਸਵੀ ਸਾਲ ) ਤੋਂ ਜ਼ੀਰੋ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ | ਪਰ ਬਖਸ਼ੇਲਾ ਹੱਥ-ਲਿਖਤ ਦੀ ਕਾਰਬਨ ਡੇਟਿੰਗ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ੀਰੋ ਨੂੰ ਚਾਰ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ , ਭਾਵ 400 ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ | 1902 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਖਰੜੇ ਨੂੰ ਬੋਡੇਲੀਅਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ |
ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੀ ਇਕ ਮੰਦਰ ਦੀ ਕੰਧ ਤੋਂ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲੀ ਪੱਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ | ਮੰਦਰ ਦੀ ਕੰਧ ਤੇ ਲਿਖੇ ਗਏ ਲੇਖਾਂ (900 AD) ਵਿਚ ਜ਼ੀਰੋ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ | ਜ਼ੀਰੋ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਮਾਰਕਸ ਡੀ. ਸੁਟਾਏ (ਆਕਸਫੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ) ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਅਸੀਂ ਜ਼ੀਰੋ ਨੂੰ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ , ਪਰ ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਇਕ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਹੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਗਣਿਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਮਿਲੀ ਹੈ | ਬਖ਼ਸ਼ਾਲੀ ਖਰੜੇ ਨਾਲ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਮਿਤੀ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਗਣਿਤਕਾਰ ਤੀਜੀ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੀ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ | ਇਸਨੂੰ ਇੰਝ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਗਣਿਤ-ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਗਣਿਤ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ |
1884 ਈ: ਵਿਚ ਅਣ-ਅਣਵੰਡੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਖਸ਼ਾਲੀ ਪਿੰਡ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ) ਬਖਸ਼ਾਲੀ ਦਾ ਖਰੜਾ ਮਿਲਿਆ ਸੀ | ਇਸਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਗਣਿਤ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਬਾਰੇ ਵਿਵਾਦ ਸੀ | ਖਰੜੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ , ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਲਿਖਤ, ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਜਪਾਨ ਦੇ ਖੋਜਕਾਰ ਡਾ. ਹਯਾਸ਼ੀ ਟਾਕੋ ਨੇ 800-1200 ਈਸਵੀ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਸੀ | ਬੋਦਲਿਅਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀਅਨ, ਰਿਚਰਡ ਓਵੇਡਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗਣਿਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਬਖ਼ਸ਼ਾਲੀ ਖਰੜਿਆਂ ਦੀ ਮਿਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਦਮ ਹੈ |
ਜਾਣਕਾਰ ਰਾਏ :-
ਪੂਰਵਾਂਚ੍ਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਡਾ. ਅਨਿਰੂਧਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ Jagran.Com ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇੰਟਰਵਿਊ 'ਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇੱਕ ਦਾਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਦਿੱਤੀ ਹੈ | ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਦਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, ਪੱਛਮੀ ਜਗਤ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਹਿਸਾਬ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ | ਪਰ ਆਕਸਫ਼ੋਰਡ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਬੋਡੇਲਿਅਨ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਨੇ ਬਖ਼ਸ਼ਾਲੀ ਖਰੜੇ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨ ਡੇਟਿੰਗ ਰਾਹੀਂ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ | ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅਟਕਲਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਬਰੇਕ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗੀ |
ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਦਾ ਹਵਾਲਾ :-
ਯੂਨਾਨੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਨੇ ਰਚਨਾ ਦੇ 4 ਤੱਤ ਸਮਝੇ ਸਨ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ 5 ਤੱਤ ਮੰਨਦੇ ਸਨ | ਯੂਨਾਨੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰਾਂ ਨੇ ਅਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਇਕ ਤੱਤ ਸਮਝਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਕਾਸ਼ ਜਿਹਾ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਭਾਰਤੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੋ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਦਿੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਇੱਕ ਸਿਫਰ (ਜ਼ੀਰੋ) ਹੈ | ਪਾਇਥਾਗੋਰਸ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ | ਉਹ ਅਸਮਾਨ ਨੂੰ ਨਾਥਿੰਗ (ਕੁਝ ਨਹੀਂ) ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ | ਨਥਿੰਗ (ਜ਼ੀਰੋ)ਦਾ ਅਰਥ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | 2500 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁੱਧ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਬੌਧ ਸਾਧੂ ਵਿਮਲ ਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਮੰਜੂਸ਼੍ਰੀ ਵਿਚ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ (ਸੰਵਾਦ) ਜ਼ੀਰੋ ਬਾਰੇ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ | ਬੋਧੀ ਕਾਲ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੰਦਰਾਂ 'ਤੇ ਸਿਫ਼ਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੈ |
ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਦਿਲਚਸਪ ਇਤਿਹਾਸ :-
ਪਿੰਗਲਾਚਾਰੀਆ
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ 200 (500) ਈਸਵੀ ਪੂਰਵ ਵਿੱਚ , ਛੰਦ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮੋਢੀ ਪਿੰਗਲਾਚਾਰੀਆ,ਨੂੰ ਦੋ ਅੰਕੀ ਗਣਿਤ ਦਾ ਮੁਖੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਾਣਿਨੀ ਹੋਇਆ ਜਿਸਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਆਕਰਣ ਲਿਖਣ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਬਹੁਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਪਿੰਗਲਾਚਾਰੀ ਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਦਾ ਅਵਿਸ਼ਕਾਰਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ | ਪਿੰਗਲਾਚਾਰੀਆ ਦੀ ਛੰਦਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਗਣਿਤ ਦੀ ਨਜਰ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਹ ਬਾਈਨਰੀ ਗਣਿਤ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਘਣ ਸਮੀਕਰਨ ਅਤੇ ਚਾਰਘਾਤੀ ਸਮੀਕਰਨ ਦੇ ਹੱਲ ਦਿਸਦੇ ਹਨ | ਗਣਿਤ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਮਹਾਨ ਸਮਝ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਉਸਨੇ ਇਸਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੋਵੇਗਾ | ਇਸ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਖੋਜ ਈਸਾ ਤੋਂ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ |
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਪਲਬਧ ਗਣਿਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ 300 ਈ:ਪੂ: ਦਾ ਭਗਵਤੀ ਸੂਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਜਨ 'ਤੇ ਕਾਰਜ ਹੈ ਅਤੇ 200 ਈ: ਪੂ: ਦਾ ਸਥਾਨੰਗ ਸੂਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਕ ਸਿਧਾਂਤ,ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ,ਭਿੰਨ,ਸਰਲ ਸਮੀਕਰਨ,ਘਣ ਸਮੀਕਰਨ,ਚਾਰ ਘਾਤੀ ਸਮੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪਰਮੇੰਟੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ | 200 ਈ. ਤੱਕ , ਸਮੁੱਚੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੰਤ (ਇੰਫਿਨੀਟੀ) ਗਿਣਤੀ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਹੈ |
ਗੁਪਤਕਾਲ ਦੀ ਮੁੱਖ ਖੋਜ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜ਼ੀਰੋ :-
ਗੁਪਤਕਾਲ ਦੀ ਮੁੱਖ ਖੋਜ ਜ਼ੀਰੋ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਜ਼ੀਰੋ ਸਹਿਤ ਦਸ਼ਮਿਕ ਸਥਾਨਮਾਨ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ | ਗੁਪਤਕਾਲ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੁਨਹਰੀ ਸਮਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਜੋਤਸ਼, ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ,ਮੂਰਤੀਕਲਾ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਮਾਡਲ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ | ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨ ਇਮਾਰਤਾਂ 'ਤੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਕਈ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ੀਰੋ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ | ਜ਼ੀਰੋ ਕਾਰਨ ਹੀ , ਸ਼ਾਲਿਵਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਵਿੱਚ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਨੇ ਨਿਹਾਲਵਾਦ (ਸ਼ੁੰਨਵਾਦ / Nihilism ) ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ | Nihilism ਜਾਂ ਸੁੰਨਵਾਦ ਬੋਧੀ Mahayana ਸ਼ਾਖਾ Madyamika ਨਾਮਕ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਮਤ ਜਾਂ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ,ਜੋ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ੀਰੋ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤਾਹੀਨ ਮੰਨਦਾ ਹੈ |
401 ਈ. ਵਿਚ, ਕੁਮਾਰਜਿਵ ਨੇ ਨਾਗਾਰਜੁਨ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਚਿਤ ਜੀਵਨੀ ਦਾ ਚੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ | ਨਾਗੁਰਗਨ ਦਾ ਸਮਾਂ 166 ਈ. ਅਤੇ 199 ਈ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
ਨਵੇਂ ਸੰਖਿਆ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਉਪਲੱਬਧ ਸਬੂਤ 'ਲੋਕ ਵਿਭਾਗ' (458 ਈ.) ਨਾਮਕ ਜੈਨ ਹਸਤਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ |ਦੂਜਾ ਸਬੂਤ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਇਕ ਗੁਰਜਰ ਰਾਜੇ ਦੇ ਦਾਨਪਾਤਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ | ਇਸ ਦਾ ਸੰਵਤ 346 ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ |
ਆਰਿਆਭੱਟ ਅਤੇ ਜ਼ੀਰੋ:-
ਆਰੀਆਭੱੱਟ ਨੇ ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ | ਉਸਨੇ ਉਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਆਰੀਆਭੱਟੀਅ' ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ | ਆਰਿਆਭੱਟ ਨੂੰ ਲੋਕ ਜ਼ੀਰੋ ਦਾ ਜਨਕ ਇਸਲਈ ਮੰਨਦੇ ਹਨ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਗਰੰਥ 'ਆਰਿਆਭੱਟੀਅ' ਦੇ ਗਣਿਤਪਦ ਦੋ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੋਂ ਅਰਬ ਤੱਕ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਦੱਸ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ | " स्थानात् स्थानं दशगुणं स्यात " ਅਰਥਾਤ ਹਰੇਕ ਅਗਲੀ ਸੰਖਿਆ ਪਿਛਲੀ ਸੰਖਿਆ ਨਾਲੋਂ ਦੱਸ ਗੁਣਾ ਹੈ | ਉਸਦੇ ਅਜਿਹਾ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਖੋਜ ਆਰਿਆਭੱਟ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ |
ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਤੱਕ ਵੱਜਿਆ ਭਾਰਤ ਦਾ ਡੰਕਾ :-
7 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਾਗੁਪਤ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਜ਼ੀਰੋ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਚਾਰ ਕੰਬੋਡੀਆ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ | ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਬੋਡੀਆ ਤੋਂ ਜ਼ੀਰੋ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਚੀਨ ਅਤੇ ਅਰਬ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਹੋਇਆ | ਮਿਡਲ ਈਸਟ ਵਿੱਚ ਸਥਿੱਤ ਅਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ੀਰੋ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ | ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਹ ਜ਼ੀਰੋ 12 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਯੂਰਪ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਿਆ |
ਬ੍ਰਹਮਗੱਪਤਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਬ੍ਰਹਮਸ੍ਫੁਟ ਸਿਧਾਂਤ' ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਏ-ਏ = 0 (ਜ਼ੀਰੋ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਹੈ | ਸ਼੍ਰੀਧਰਆਚਾਰਿਆ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਤ੍ਰਿਸ਼ਵਿਕਾ" ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ "ਜੇ ਇੱਕ ਜ਼ੀਰੋ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਜੋੜ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਉਸ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗੀ , ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਨਾਲ ਗੁਣਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਗੁਣਨਫਲ ਵੀ ਜ਼ੀਰੋ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ | "
12 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ, ਭਾਸ੍ਕਰਾਚਾਰਿਆ ਨੇ ਜ਼ੀਰੋ ਦੁਆਰਾ ਭਾਗ ਦੇਣ ਦਾ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਫਲ ਸਦੀਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਨੰਤ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਜੋੜਨ ਜਾਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਘਟਾਉਣ 'ਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ |
________________________________________________
ਸਰੋਤ : ਜਾਗਰਣ ਜੋਸ਼ (੧੬/੯/੨੦੧੭)
______________________________________________________________________________________________________________________